کار و بار صرافی‌ها در دوره قاجار
بانکداری در ایران در ابتدا منحصر به فعالیت‌های صرافی بود. صرافی‌های بزرگی در مشهد، تهران، اصفهان و بوشهر وجود داشتند. موسسات صرافی عمده آن روزگار (قرن نوزدهم) شامل تجارتخانه برادران تومانیانس، تجارتخانه جمشیدیان و شرکت اتحادیه بودند که فعالیت برخی از آنها از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی متوقف شد. قبل از اینکه بانک در کشور ایجاد شود صرافان وظیفه بانک را انجام می‌دادند، به‌عنوان مثال ادوارد براون مستشرق و ایران‌شناس معروف در سفرنامه خود (به سال ۱۸۸۸ میلادی) اشاره کرده است که هنگام سفر به شهرهای مختلف ایران، به‌راحتی پول خود را در شهرهای مختلف دریافت می‌کرده است:«بنابراین سی تومان (۱۰ لیره) از حساب هزینه سفرم برداشتم و آن را به براتی تبدیل کردم که برای اردشیر مهران، تاجر بزرگ زرتشتی یزد صادر شده بود و هنوز ۱۴۶.۵تومان (تقریبا ۴۵ لیره) در حسابم باقی مانده بود.»
در سراسر سفر یک ساله ادوارد براون، وی به راحتی در شهرها پول خود را نقل‌و‌انتقال می‌داده یا برات و حواله از صرافان دریافت می‌کرده است، حتی هنگامی که وی کشور را از طریق مرز دریایی مشهدسر (بابلسر فعلی) ترک می‌کند و به باکو می‌رسد، در آنجا صرافی ایرانی، پول ایرانی وی را به پول روسی تبدیل می‌کند.در این دوره، واحد پول ایران شامل مجموعه‌ای از سکه‌های طلا و نقره بود که بسیاری از آنها به‌صورت محلی یا سراسری از قرن یازدهم ه.ش (شانزدهم میلادی) در گردش بودند. اما غالبا در عمل، پایه پولی ایران نقره بود. ریال از اسپانیایی‌ها وام گرفته شده بود و در قرن نوزدهم میلادی به سکه نقره رایج بدل شد. ریال در ابتدا معادل یک هشتم تومان بود، اما احتمالا از سال ۱۱۹۵ ه.ش (۱۸۱۶ میلادی) که دوباره به نام سکه صاحب قرانی یا قَران ضرب شده، ارزش آن به یک دهم تومان کاهش یافت. کاهش ارزش پول در طول قرن به دو شکل صورت می‌گرفت: کاهش وزن سکه و تنزل غیررسمی مرغوبیت اوزان سکه‌ها.
سعید نفیسی می‌گوید: قران در آغاز (هنگام ضرب ۱۲۰۵ ه.ش) معادل بود با دومثقال (۲۶/ ۹ گرم) نقره و پس از اندک مدتی در زمان فتحعلی‌شاه، مقدار نقره آن به یک مثقال و نیم (۹/ ۶) رسید. سپس در زمان محمدشاه به سی نخود (۷۵/ ۵ گرم) رسید. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه وزن آن را بیست وهشت نخود (۳۷/ ۵ گرم) و در سال ۱۲۸۹ ه.ش (۵۴/ ۴ گرم)تعیین کردند.
از مقاله به قلم دکتر صادق بافنده‌ایمان‌دوست/ استادیاردانشگاه پیام‌نور مشهد